Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον κίνδυνο – του οποίου η πιθανότητα μπορεί (με την εμπειρία ή την λογική) να υπολογιστεί εκ των προτέρων και την αβεβαιότητα – κατάσταση όπου είναι αδύνατο να γίνει οποιαδήποτε πρόβλεψη. Είναι μια διάκριση που έκανε ο Frank Knight, ο οικονομολόγος από το Σικάγο (πάλι αυτό το Σικάγο!) στις αρχές του περασμένου αιώνα για να εξηγήσει την ύπαρξη επιχειρηματικών κερδών*. Οι κίνδυνοι μπορούν να προβλεφθούν και συνεπώς να … χετζαριστούν (να αντισταθμισθούν – μέχρι και η ΚΕΗ μας ξέρει να το κάνει). Να τεθούν σε κίνδυνο πιθανά κέρδη για να αποφευχθεί το χειρότερο. Αυτό όμως είναι στην ουσία ασφάλιση και μπορούν να την κάνουν όλοι – ειδικά αν μπορέσουν να συνεννοηθούν ομαδικά. Με αποτέλεσμα όμως κανένας να μην έχει κέρδη. Αντίθετα, θα κερδίσει αυτός που θα είναι ικανότερος ή πιο τυχερός στο να προβλέψει κάτι που είναι αβέβαιο. Κάτι που κανείς άλλος δεν είχε το θάρρος ή την δυνατότητα να προβλέψει.
Η υπόθεση αυτή του Frank Knight μας βοηθάει να κατανοήσουμε την κατάσταση που ζούμε την παρούσα περίοδο στις αγορές ενέργειας. Είναι προφανές ότι δεν έχει νόημα να μιλάμε για κινδύνους αλλά για αβεβαιότητα. Ακόμα πιο σημαντικό, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι την αβεβαιότητα την προκαλούν οι πολιτικές αποφάσεις. Αν αυτό ισχύει, το λογικό συμπέρασμα είναι ότι κάθε προσπάθεια αντιστάθμισης κινδύνων έχει περιορισμένη επίπτωση στην επίλυση των προβλημάτων. Ο τρόπος της αγοράς – δηλαδή των ελεύθερων συναλλαγών δεν αρκεί. Θα πρέπει ο τρόπος της πολιτικής εξουσίας (που περιλαμβάνει – εκτός από τις δημοκρατικές διαδικασίες – τον εξαναγκασμό και την βία) να ανακαλύψει το σημείο ισορροπίας.
Δεν προκαλούν αβεβαιότητα – δηλαδή επαναστάσεις – οι αγορές; Προκαλούν αλλά με επιπτώσεις κατανεμημένες σε τόσο μικρές δόσεις, ώστε να είναι σχεδόν ανεπαίσθητες. Σχεδόν όλοι έχουμε εμπειρία της επανάστασης στις τηλεπικοινωνίες και τους υπολογιστές στο διάστημα της ενήλικης ζωής μας. Πολλοί κέρδισαν πολλά (και ορισμένοι έχασαν!) από την επανάσταση αυτή. Που έγινε όμως αναίμακτα και ειρηνικά – χωρίς βία και καταναγκασμό.
Αντίθετα η διαδικασία άσκησης πολιτικής εξουσίας δημιουργεί από την φύση της (λιγότερο σε δημοκρατικά και περισσότερο σε αυταρχικά καθεστώτα) συνθήκες ριζικής αβεβαιότητας σε ένταση και δόσεις. Η παρούσα ενεργειακή κρίση, με επίκεντρο την Ευρώπη, έχει τις ρίζες της σε πολιτικές αποφάσεις. Είναι λοιπόν λογικό να προβλέψει κανείς ότι μόνο όταν αλλάξουν, προσαρμοζόμενες στις μεθόδους της αγοράς η κρίση θα αμβλυνθεί – αφού λυθεί το πολιτικό πρόβλημα.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μόνο η αφορμή για την αναστάτωση στις αγορές ενέργειας. Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί (με πρωτοπόρο την Γερμανία που παίρνει στο λαιμό της και τους φτωχότερους) εδώ και δεκαετίες με τις αποφάσεις και τις παραλείψεις τους έχουν υποσκάψει τα θεμέλια της αγοράς ενέργειας. Ενδεικτικά παραδείγματα:
Με πρόσχημα την “κλιματική αλλαγή” εφάρμοσαν την πολιτική επιδότησης των ΑΠΕ που στοίχισε ήδη εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ για να καταστήσει τα ηλεκτρικά συστήματα περισσότερο ευάλωτα. Με μηδαμινή συνεισφορά στην αντιμετώπιση του φαινομένου που υποτίθεται ότι στόχευσαν. Δεδομένου ότι το σύνολο των χωρών της ΕΕ εκπέμπει περίπου το 9% του CO2 στην ατμόσφαιρα στο παγκόσμιο σύνολο (ποσοστό που βαίνει μειούμενο κάθε χρόνο).
Την απαγόρευση της έρευνας για σχιστολιθικό αέριο στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες για λόγους που δεν είναι καν ευκρινείς.
Την εντελώς παράλογη απόφαση για την απόσυρση των πυρηνικών εργοστασίων στην Γερμανία- την ίδια στιγμή που επιδοτούνται τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα για πλουσίους.
Την προώθηση του μύθου ότι οι ανάγκες της Ευρώπης θα μπορέσουν να καλυφθούν από ανανεώσιμες πηγές στο προβλεπτό μέλλον. Η πρόσφατη απόφαση για το πρασίνισμα των πυρηνικών και του φυσικού αερίου αποκάλυψε πλήρως την υποκρισία.
Τις επιδοτήσεις-μπούμερανγκ για εξοικονόμηση ενέργειας (βλέπε το καθ’ ημάς “εξοικονομώ”) που στην πράξη αυξάνοντας την αποτελεσματικότητα στην χρήση και το σχετικό κόστος για τον καταναλωτή, αυξάνει την συνολική κατανάλωση ενέργειας.
Τις πραγματικά παράδοξες αποφάσεις για απαγόρευση κατασκευής από το 2030 αυτοκινήτων με μηχανές εσωτερικής καύσεως και εγκαταστάσεων φυσικού αερίου στα σπίτια. Οι οποίες, αν εφαρμοστούν, θα προκαλέσουν ατυχήματα στις οικονομίες του μεγέθους μια πραγματικής επανάστασης – βίαιης και καταστροφικής (γι’ αυτό και η πιθανότητα να εφαρμοστούν είναι μικρή).
Οι αγορές βλέπουν και ακούν τους παραλογισμούς αυτούς των πολιτικών και αναρωτούνται αν πραγματικά εννοούν αυτά που δηλώνουν. Γιατί τα νούμερα δεν βγαίνουν. Οι αγορές ξέρουν να αντισταθμίζουν τους κινδύνους αλλά αυτό που υφίστανται δεν είναι κίνδυνος – είναι ριζική αβεβαιότητα. Έτσι λοιπόν το φυσικό αέριο έφθασε να πωλείται στην Ευρώπη σε τιμή δεκαπλάσια από το μακροχρόνιο οριακό κόστος εξόρυξης του. Η διαφορά των 115 ευρώ (130-15) είναι καπέλο πολιτικού κινδύνου (political risk premium – για τους εις Εσπερίαν μαθητεύσαντες). Και δεν “χετζάρεται” με τίποτα!
Το ίδιο μπορεί κανείς να κατανοήσει καλύτερα αν υποθέσει ότι οι αγορές πείθονται ότι οι πολιτικοί (περιλαμβανομένων των Ινδών, των Κινέζων και των Νιγηριανών) πράγματι εννοούν αυτά που λένε. Τι θα συνέβαινε τότε στις τιμές των ορυκτών καυσίμων; Θα κατέρρεαν, γιατί οι παραγωγοί δεν θα ήθελαν να τους μείνουν στο χέρι.
Δεν θα ήθελα να τελειώσω το κείμενο αυτό αφήνοντας την εντύπωση ότι ισχυρίζομαι ότι οι πολιτικοί είναι ανήθικοι ή ηλίθιοι. Ειδικά στις δημοκρατικές κοινωνίες το πρόβλημα οφείλεται στους κανόνες διαχείρισης της εξουσίας και τα κίνητρα που αυτοί δημιουργούν στους “παίκτες”. Ο “συλλογικός ορθολογισμός” είναι δύσκολο να επιτευχθεί (αδύνατο κατά τον Kenneth Arrow).
Ας ελπίσουμε ότι οι πολιτικοί μας θα επιβεβαιώσουν την ρήση του Τσώρτσιλ για την μεγαλύτερη αρετή του πολιτικού σε δημοκρατικό καθεστώς: “να προβλέπει τι θα συμβεί αύριο, την επόμενη βδομάδα, τον επόμενο μήνα, τον επόμενο χρόνο. Και να έχει την ικανότητα να εξηγεί μετά γιατί δεν συνέβη”.
Κάθε πρόβλεψη είναι συνεπώς στο αέρα. Ζούμε σε εποχή αβεβαιότητος με πολιτικές αιτίες. Το ευχάριστο είναι ότι ορισμένοι πολιτικοί ήδη έβαλαν στην ατζέντα λύσεις της αγοράς – Φόρος άνθρακα, φορολόγηση άνθρακα στις εισαγωγές, “μέρισμα” άνθρακα. Όλα θα πάνε καλά. Γιατί όπως είπε – ποιος άλλος – πάλι ο Τσώρτσιλ – οι πολιτικοί μας θα το κάνουν όπως οι Αμερικάνοι: “πάντα επιλέγουν το σωστό – αφού πρώτα εξαντλήσουν όλες τις εναλλακτικές”.
* Όταν ο Knight μιλούσε για “κέρδη” εννοούσε αυτό που εμείς ονομάζουμε “ουρανοκατέβατα” ή “μη κανονικά” κέρδη – που οδηγούν σε απόδοση κεφαλαίων σημαντικά υψηλότερη από αυτήν της αγοράς.
